295. przed wyjazdem

Zawsze przed wyjazdem przeżywam chwilę zawahania. Po cóż jechać w jakieś obce rejony, włóczyć się nieznajomymi, a niechby i trochę znajomymi ścieżkami pośród obcych ludzi? Tłuc się w ciasnych busach, których resory wykuwano jeszcze w czasach Justyniana, zastanawiać nad pogodą, stanem dróg i wynajmowanych noclegów.? Wydawać w tydzień więcej pieniędzy niż tutaj w miesiąc i obawiać się - jak niepokoi się mój ojciec - trzęsień ziemi w okolicach bardziej aktywnych sejsmicznie niż nasza?

To nie kwestia wieku, miałem tak od zawsze, nawet w dzieciństwie, gdy przecież cieszyłem się na wakacje i wyjazdy.

Tak więc zawahanie się pojawia. Także dziś.

Spojrzałem na łóżko i pomyślałem, że to ostatnia noc, jaką w nim spędzę przez ostatnie dwa tygodnie. Ostatnia, na dwa tygodnie, noc we własnym łóżku. Czy istnieje coś bardziej swojskiego od własnego łóżka, od znajomego kształtu poduszki, od cieni w nocnym pokoju, których się nie obawiamy, tak bardzo są oswojone? Niechętnie opuszczam ten pozór matecznika po przebudzeniach, świadomy, że dotknięcie stopą podłogi, niechby i ciepłą, bo wiem, że ten dotyk oznacza koniec spokoju i bezpieczeństwa, początek drogi przez dzień. Nie, nie mam nic przeciwko dniom, są jednak znacznie mniej oswojone od nocy we własnym łóżku.

Zatem wyjadę, by spać w obcych pościelach, w sypialniach, których topografia będzie dla mnie najpierw nieznana, później już cokolwiek rozpoznana ale nieoswojona. Może obudzę się którejś nocy i przez kilka sekund będę sądził, że znajduję się w innym miejscu? Przez okno, za którym mieszkać będą inne widoki popłynie nieco światła, od księżyca, od gwiazd albo od nieba odbijającego blask miasta. Zorientuję się, gdzie jestem. Poczuję rozczarowanie a może przeciwnie, zadowolenie z egzotyki chłodnej pościeli. Bo pościel w innych łóżkach zawsze jest chłodniejsza.

Takimi myślami gaszę niepokój przed wyjazdem. 

294. z zaświata

 

 

 Niektórzy mówią, że chwile, które przeżyliśmy, zostają z nami na zawsze. Inni, jako że pamięć jest zawodna a i skłonna do zmyśleń, że umierają w nas bez końca. I już kwadrans po zdarzeniu nie są tym samym co u zarania, gdy, to co wspominamy, naprawdę się wydarzało.

Być może więc świat, który był, jest wielką nekropolią czegoś, co już nie wróci inaczej, jak zniekształcone i nieprawdziwe. Zaświatem. Nie: piekłem, niebem bądź czyśćcem, lecz przestrzeniami zamykającymi w sobie wszystko, co sprzed zmiany, jaką jest każda mijająca sekunda.

Za sekundę nie będę już tym sobą, którym jestem pisząc te słowa. Jutro, gdy może spojrzę na nie, by sprawdzić, czy nie trzeba nanieść poprawek, będę je czytał okiem kogoś prawie obcego, dostrzegającego błędy przegapiane dziś, bo wolnym już od tego zaangażowania, jakim jest pisanie.

Ale czemu o tym wszystkim wspominam?

Przeglądałem wczoraj zdjęcia na telefonie i sięgnąłem aż do roku 2019, kiedy to, klnąc z cicha, wsiadłem w samolot do Wiednia, by półtora dnia później wsiąść tam w samolot do Moskwy, bowiem nałożyły mi się dwa wydarzenia.

Przeglądałem zatem wczoraj zdjęcia z Kaługi (do której pojechałem z Moskwy pociągiem), gdzie spędziłem kilka dni w towarzystwie polskich i rosyjskich literatów oraz ludzi na różne sposoby z literaturą związanych. Odwiedziłem, oczywiście, muzeum kosmonautyki, odwiedziłem dom Ciołkowskiego, zwiedziłem miasto samotnie i z przewodnikiem, który opowiadał nam o między innymi o Matce Boskiej ratującej właśnie w Kałudze kraj przed Napoleonem a potem przed Hitlerem.

A pewnego dnia, z grupą, zawędrowałem do parku, w którym właśnie odbywał się wesoły festyn, adresowany chyba głównie dla dzieci. Mnóstwo śmiechu, harmidru. Jacyś uśmiechnięci poprzebierani ludzie, przedstawienia dla dzieci, poczęstunki i balony. Szliśmy przez ten słoneczny park, może myśleliśmy o zbliżającym się już wyjeździe, może o kolacji, może o wizytach w księgarniach, w poszukiwaniu także własnych książek.

Tak, to było już po 2014, po aneksji Krymu. Więc może nie powinno nas tam być.

Ale, rozumiecie, to słońce, ten ładny park, te dzieci, ci poprzebierani uśmiechnięci ludzie, wata cukrowa, lody, dekoracje, jak ta na zdjęciu, z "Alicji w Krainie czarów" - opowieści powstałej w umyśle angielskiego matematyka a jednak przybyłej do kraju który oficjalnie zachodem się brzydzi. Kolory i radość, śmiech dobiegający zewsząd.

Dziś nie sposób nie patrzeć na to jak na zaświaty, nie nibylandię lecz nekropolię, zamieszkałą przez cienie ludzi będących przecież obywatelami państwa-upiora. Być może w Kałudze wciąż urządzane są festyny (nie byłbym zdziwiony), jednak to wszystko dzieje się za mgłą wojny, za polami trupów, za siedmioma rzekami krwi, za siedmioma górami zezłomowanej stali. I być może tego wszystkiego wcale nie było. Jak mogło być tyle wesołości, gdy wokół, poza tym słonecznym parkiem ale i w nim równocześnie, tak strasznie.

Wspomnienia, być może, nie istnieją. Jesteśmy tylko my, tu i teraz, przez sekundę, może nawet krócej, zmyślający sobie świat miniony i siebie w nim. Wszystko to opowieści.

W jakiś sposób owa wizyta, tak dawna, że nie dziś nie mogę patrzeć na nią jak na prawdziwą, wpłynęła na mnie i tak, że coś z niej znajduje się w opowiadaniu "Imperium", które ukaże się za miesiąc w "Nowej Fantastyce". Kto je napisał? Ja? Który?

293. wspomnienie z fejsa

 Czasem fejs podrzuca taki tekst: "mamy nadzieję, że to wspomnienie sprzed ... lat sprawi ci radość".
Tym razem rzeczywiście sprawiło. Ale pomyślałem też, że jak to bywa z wpisami na fejsie, przepadnie zaraz i nigdy  nie zdołam się do niego dokopać.

Skopiuję je więc sobie tu.

A powrót (jak wiele innych powrotów) wygląda tak.

 
Myślisz, że samoloty zabiły część magii. Bo jakże to tak: przed chwilą siedząc w ogródku knajpki ot tak pojawiającej się niemal na środku drogi, przekonywałeś się, że Włosi potrafią robić wyśmienite piwo. Słońce coraz bezczelniej szturmowało twoje plecy. Para Chińczyków zabawiała się dokarmiając gołębie jak piaseczniki (cieszyło ich obserwowanie, jak wyłania się brutalny dominator), póki kelner nie rozpędził ptaków kopniakiem i nie zagroził turystom, że za dokarmianie latających szczurów grozi pięćdziesiąt eurasów kary. Przy czym kelner był prawdziwy - bliżej mu było do pięćdziesiątki niż czterdziestki. Poruszał się szybko i szybko mówił, ale wszystko było serdeczne (choć bez niepotrzebnej zażyłości) i profesjonalne. To nie był studenciak na wakacyjnym dorobku, ale prawdziwy fachowiec. Poruszał się pewnie, dominował nad ogródkiem i wystarczył mu ułamek chwili, by zorientować się w twoich potrzebach i przyjąć zamówienie. I wiedział kiedy i po co podchodzić do stolika. Nie pytał: "Czy państwo jeszcze sobie czegoś życzą", tylko kładł przed tobą kartę deserów pewien, że nie zdobędziesz się na rzucenie wyzwania jego maestrii ignorując te wszystkie niekoniecznie słodkie cudeńka. A gdy już kończyłeś deser, pojawiał się nagle i jakby nigdy nic rzucał: "espresso?". Nie robił tego jak zalotno - porozumiewawczy Clooney, ale jak mistrz, który daje ci do zrozumienia, że właśnie otrzymałeś szansę właściwego domknięcia dzieła sztuki.

Kiedy gdzieś znikał, między stolikami wędrowała starowinka licząca lat może sto trzydzieści, może dwieście. Roznosiła kawy i desery tam, gdzie on z jakichś przyczyn nie docierał. Poruszała się żwawiej niż ja w najlepszych latach i nawet nie próbowała przyciągać uwagi, albo sugerować, że ta para Rosjan, która zamówiła wyłącznie wodę i hasło do wi-fi powinna była jednak poszukać jakiegoś McDonalda. Była trzy razy mniejsza od boga kulinarnych sugestii i gdyby nie sprawiała wrażenia, że pamięta czasy, gdy Shylock padał ofiarą zakochanych młodocianych ważniaków, byłaby pewnie niewidzialna.

Prawdziwie niewidzialna była za to kucharka. Mogłeś dostrzec ją tylko przypadkiem, jeśli miałeś szczęście i zrozumiałeś, że ten odblask na szybie to nie promień słońca bezczelny jak gołąb, ale jej niezbyt śmiałe oczy i usta. Przypominała posąg. Wtulona w telefon słuchała, coś tam szeptała cichutko, prawie nie poruszając ustami, nie odsłaniając ani przebłysku zębów. Wszystko w niej było krągłe: i te oczy, które wydawały się jakby szeroko otwarte ze zdumienia, choć patrzyła tylko na ścianę kościoła po drugiej stronie ulicy, i usta, za które gwiazdy filmowe zabiłyby i ją i ciebie i siebie nawzajem. Była tak śliczna, że zapragnąłem natychmiast uciec stamtąd jak najdalej, ze strachu, że trafi mi się jakaś "przerażająca śmiałość sekundy porywu" i jej naturalne konsekwencje: wstyd i zażenowanie.

To wszystko było przed chwilą. A skok samolotem do Monachium i drugi do Krakowa sprawił, że teleportowałem się o tych dwadzieścia stopni Celsjusza na niekorzyść wielbicieli ciepła. Siedzę zdumiony zagryzając kawałki przywiezionych stamtąd serów, których smak właśnie skończyłem dopełniać zawartością maleńkiej (250 ml) buteleczki super taniego a jakże pysznego wina i myślę o tym jak bardzo samoloty zabiły magię podróżowania.

Bo przecież jeszcze przed chwilą...

292. braki narracyjne 2

 

 

O jak bardzo tłukł się bus, którym jechaliśmy! Musiał pochodzić z książęcej rodziny, bo miałem wrażenie, że podskakiwałby nawet na ziarnku grochu. Wyboje znacznie przewyższały głębokością, jak i wielkością zielone kuleczki, toteż odczuwaliśmy je potężnie. Mnie wydawało się, że bus zupełnie był pozbawiony resorów, w istocie siedziałem na wysłużonym resorze i cierpiałem razem z nim. 

Myślałem przy tym o ileż przyjemniejsza była rok wcześniej wyprawa z Tirany. Bus tak nie trząsł i pędził po piękniejszych krajobrazowo drogach. Pędził tak, że aż jedna z pasażerek musiała poprosić o przerwę, by wysiąść i uwolnić zawartość żołądka. Odpalający bowiem jednego papierosa od drugiego i prawie nie wypuszczający z ręki telefonu komórkowego kierowca nie zdejmował bowiem stopy z gazu na krętych górskich serpentynach. "Moja żona by tego nie zniosła" - oświadczył wysiadając Roro.

Gdy jechaliśmy ze Skopje, gorszą drogą i gorszym busem, który - jak to zwykle bywa przy mniej przyjemnych okazjach - przekroczył termin i jechał dłużej niż przewidywał rozkład, choć nie musiał mijać po drodze granicy, jak ten z Tirany, Roro też męczył się chyba bardziej niż ja. Wysiadł zmaltretowany i zły. "Nigdy więcej" - mamrotał. - "Majki, musimy coś wymyślić, żeby nie wracać tym busem".

Nic nie wymyśliliśmy, ale nie wracaliśmy nim. Gdy przyjechaliśmy niecałe dwa tygodnie później na dworzec, dojrzeliśmy normalny autobus i natychmiast kupiliśmy doń bilety. Był tańszy, szybszy i wygodniejszy. Co ciekawe, gdy sprawdzaliśmy go w sieci, też opisano go jako zwykły bus. Nie wybraliśmy więc nań, lecz na następny, bo nie chciało nam się na niego wcześniej wstawać. Zdążyliśmy więc nań właściwie przypadkiem.

To żadna opowieść, prawda? Ot, samochód się trząsł na kiepskiej macedońskiej drodze. Kiedy potem rozmawialiśmy o korzyściach z turystyki, kosztując rakii przywiezionej przez producenta pod masarnią prowadzoną przez polsko-macedońskie małżeństwo, mąż (Macedończyk) narzekał na te drogi, mówiąc, że póki nie zostaną wyremontowane, turyści będą mniej chętnie przyjeżdżać. Trudno było zaprzeczyć, wytrzęsieni przez ponad trzy i pół godziny, nie myśleliśmy o Macedonii z miłością. Mroczało już na niebie, garbiliśmy się pod ciężarem bagaży i nie mieliśmy pewności jak szybko dotrzemy do wynajmowanego mieszkania. W dodatku gospodyni nie odpisała na sms i nie odbierała telefonu. 

Zatem, to żadna opowieść. Znaliśmy już te góry i tę drogę, nic nas  nie zadziwiło. Kierowca nie szalał jak ten albański, muzykę dość szybko zmienił na zachodni pop. Zbierał po drodze paczki dorabiając najwyraźniej jako kurier. Gdy wreszcie dojechaliśmy do Ochrydu, jakiś facet odebrał je od niego i zawołał: "Ochryd centrum to tutaj! Jak ktoś chce do centrum, niech wysiada!". Wyjrzeliśmy z Rorem za okno. To nie było centrum, w istocie tych, którzy wysiedli czekał jeszcze nie taki krótki spacer. Niemniej, bliżej stamtąd było do centrum, niż do dworca autobusowego, na który mi zmierzaliśmy.

I tyle. Wytrzęsło nas, wysiedliśmy zmordowani, wynajęliśmy taksówkę, dojechaliśmy na miejsce, choć sam taksówkarz nie był pewny adresu. Wyszła nam naprzeciw starsza pani mówiąca wyłącznie po macedońsku. Dopiero po chwili przyszła jej córka, Jadranka, z którą się umawiałem. Mieszkanie okazało się być świetne, choć musieliśmy się do niego wspinać na ostatnie piętro.

Nie będzie pointy, podsumowania, nagłej wolty ukazującej tę podróż w innym świetle. To tylko notka o męczącym dojeździe. Wciąż nie znam melodii tego wyjazdu.

291. braki narracyjne

 Od blisko tygodnia zastanawiam się, jak to sobie opowiedzieć. Nie wam (zresztą was tu w zasadzie nie ma - ani w chwili, gdy to piszę, ani gdy odejdę od klawiatury; nawet jeśli to czytacie, to nie ma was teraz i wtedy, gdy przy tekście jestem ja, to co zostanie to echo chwili, czasem tak inne niż zwykły ja, że bywam zaskoczony wracając do literek jako czytelnik, nie autor), lecz właśnie sobie. 

To był wyjazdy w znajome miejsca. I takim właśnie miał być. Czułem rozbawienie na myśl o tym pomyśle, ponieważ pamiętałem rozmowę sprzed kilku lat, gdy wyrażaliśmy wyczerpanie naszego zainteresowania Ochrydem i Skopje. Już byliśmy, już dotknęliśmy, już spędziliśmy tam trochę czasu. A potem, po paru latach, po pandemii, rok temu, wyobraziłem sobie słowo: "jezioro" i przygnało nas tam znowu.

Aż nastał ten rok i przez dziesięć miesięcy jego trwania było dla nas oczywiste, że tam wrócimy. Nad jezioro.

I teraz nie wiem, jak to sobie opowiedzieć. Bo to nie było spontaniczne rzucenie się na ceny biletów i sprawdzanie połączeń by spełnić nagłe marzenie wywołane chwilą nostalgii. To było zaplanowane, z premedytacją dokonane wyjechanie, które mimo to do ostatniej niemal chwili drżało na włosku, a gdy wsiadałem do pierwszego z samolotów czułem przygnębienie, jakbym sam siebie skazywał na upadek. Liczyłem szepty od losu podpowiadające, że nie powinienem był jechać, liczyłem liche zapasy finansowe, liczyłem dedlajny i zobowiązania odłożone na później - wszystko to, co stawało na drodze ochocie na wyjazd.

Bywało potem, już w Ochrydzie, że budziłem się w nocy i musiałem siłą odpędzać niechciane myśli, by móc zasnąć z powrotem. Bywało, że myślałem o tym wyjeździe, jak o przedsionku katastrofy. 

I nadal nie mogę dla niego znaleźć melodii. Może na szczęście, bo przygnębienie nie jest tą melodią, choć czułem je, z chwilami wytchnienia, przez cały wyjazd na karku, aż do przed-przedostatniego dnia, gdy siedzieliśmy w knajpie, do której weszliśmy, bo dzień wcześniej piękne tam widzieliśmy kelnerki, a teraz zaprosiła nas do środka brunetka tak obłędna, że nie skorzystanie z tego zaproszenia, choćby po to, by czasem na nią zerknąć, byłoby grzechem śmiertelnym.

I tam właśnie, w tłumie dzieciaków, pod grane na żywo przez duet gitarzystów szlagiery amerykańskie i lokalne, tam, przy piątym może piwie, z widokiem tej obłędnej brunetki przed oczami (okazała się starsza, niż sądziliśmy na pierwszy rzut oczu, dostrzegliśmy to, gdy później podeszła bliżej i dało się zobaczyć owale zmęczenia pod makijażem), tam zeszło ze mnie wreszcie napięcie. Potrzebowałem na to prawie dwóch tygodni.

Więc nie ma jednej melodii. Są chwile. Jak kilkugodzinny spacer wzdłuż jeziora aż do hotelu prowadzonego przez Hindusów, do którego zeszliśmy, żeby napić się piwa. Trochę ciągnąłem Rora przez ten spacer, bo miałem wrażenie, że był gotów zawrócić chwilę wcześniej, a ja za żadne skarby zawracać nie chciałem. Mógłbym tak iść przed siebie choćby do Albanii. Ale czułem, że Rorowi zaczyna brakować cierpliwości, nawet jeśli wszystko mu się po drodze spodobało.

- Zejdziemy do te wioski, napijemy się piwa i wracamy - zaproponowałem.
- Skąd wiesz, że będą mieli tam piwo?
- Mieszkają tu ludzie, nie? Tam, gdzie mieszkają ludzie musi być sklep z piwem.

Nie było. Nie była to bowiem prawdziwa miejscowość ale zatoka hoteli. 

- Sprawdźmy jeszcze w tym hotelu - wskazałem budynek reklamowany nazwą "Slawija". Jak nie będzie to trudno, wracamy.

Roro był równie spragniony piwa jak ja. Poszliśmy. Hotel był pusty, nie licząc Hindusów. Pogadaliśmy, kupiliśmy piwo w hotelowym barze, a gdy to robiliśmy jakiś facet rozkładał dla nas stolik i fotele na tarasie. Warto było. Jak warto było wybrać się do kawiarni Most, by gapić się z jej ogródka na kościół Św. Jowana i na kelnerkę o ładnych oczach i uśmiechu oraz obfitym biuście, jak warto było iść do samego Św. Jowana, by po pięciu czy sześciu lat jeżdżenia tam wreszcie zastać kościółek otwartym, jak warto było...

Parę chwil. Trochę poszarpanych pomiędzy deszczowymi dniami, kacem po wypiciu zbyt wielu win (z rakijami), martwieniem się o kasę, spaniem w łóżku o nieco zbyt miękkim materacu, spaniem w apartamencie przebudowanym przez szalonego wielbiciela grozy i - chyba - Alicji w Krainie czarów, szukaniem budynku, w którym mamy spać, rozmowami i brakiem rozmów, kartami i brakiem kart, narzekaniem na urodę Macedonek i wpadaniem nad nią w zachwyt, spacerami i siedzeniem cały dzień w domu (bo kac i deszcz), oglądaniem smutnych teledysków, odkryciem, że Irish Pub może być fajny...

Ten wyjazd nie ma melodii i nadal nie wiem, jak go sobie opowiedzieć. Ale cieszę się, że się odbył.

290. Jeśli nie jesteś Bogiem

 i głaszczesz swojego psa (lub kota), może ci przyjść do głowy, że prawdopodobnie pożyjesz dłużej niż on (ona). Jeśli trochę już obrosłeś w lata, podczas których nie unikałeś zwierząt, być może doświadczyłeś już tego, że żyją krócej (o ile nie hodujesz żółwi morskich). 

Nie twierdzę, że to dobra myśl i że nie powinieneś się cieszyć chwilą, która jest. Ujadaniem, gdy podnosisz rękę, by cisnąć gdzieś daleko piłkę, skruszonym wzrokiem mówiącym ci, ledwie wpełzłeś do domu skonany po robocie, że czeka na ciebie sprzątania po rozszarpanym worku pełnym śmieci albo cuchnącej niespodziance. Ciesz się chwilą. Przeciąganiem jakiejś szmaty (która być może jeszcze kilka chwil wcześniej była twoim ulubionym t-shirtem). Ciskaniem piłki, o którą potem musisz, być może, walczyć. Powitaniami. I całą resztą.

Ale jednak może dopaść cię ta myśl. Nie jesteś Bogiem. Ta wcielona, żywiołowa radość, która kradnie ci żarcie z talerza, zrzuca szklanki ze stołu, rozrywa na strzępy papucie, najchętniej biega w środku nocy, będzie żyć krócej niż ty, a ty nie masz mocy, by cofnąć czas, spojrzeć pod jego prąd (bo cóż znaczą: wspomnienia, zdjęcia i filmiki z telefonu), lub by dokonać jakiegoś cudu i spotkać się z nim/nią ponownie na chmurce ponad niebem. Dziś masz ten nieustępliwy, nachalny dotyk, pchanie się pod twoje dłonie, które czasem być może drażnią cię i irytują, a za jutro bądź kilkaset jutr nie nastąpi żaden cud, który by ci to przywrócił.

Może perspektywa Boga jest inna. Patrzy na nas z wieczności, na miliardy miliardów przeminień, trąbę powietrzną żyć układających się w piękną mozaikę istnienia. I może dotknąć z tej wieczności każdej z maleńkich płytek, którą jestem ja bądź ty. I ma moc, która nas ożywi.

Ale ja, bądź ty?

289. Zwyczajny-niezwyczajny Kijów. "Lazarus" Switłany Taratoriny. Ultrasubiektywnie.

Oczywiście, nie mogło stać się inaczej, pomyślałem na początku lektury tej powieści o sobie.

Siedząc w pociągu (zawsze cieszy mnie czytanie w pociągu - równoczesność dwóch podróży przez dwa różne światy), świadom, że przede mną około sześć godzin na torach, zacząłem czytać "Lazarusa" Switłany Taratoriny, którą wcześniej znałem wyłącznie z opowiadania "Język Babilonu", a którą dopiero co poznałem osobiście na Sedeńkonie. I ledwie zacząłem czytać, a od razu przerwałem. A to przez to, że pomyślałem wtedy tak: "No proszę, "Pokój Światów" w Kijowie".

Teraz myślę o "Lazarusie" poprzez inne fantastyczne opowieści o miastach, ale wtedy pomyślałem właśnie o sobie. Taki ze mnie egocentryk.

Ale sami popatrzcie. W "Lazarusie"na świat spadła magia (a może zawsze w nim była?). Za chwilę zacznie się pierwsza wojna światowa, ale przed nią do magicznego Kijowa przybywa z centrali zasłużony oficer policji, by w Kijowie odkryć kim naprawdę jest i - być może - pogodzić się z tym, albo też na zawsze przeciw temu zbuntować. W Dnieprze i okolicach mieszkają wodnicy, po ulicach chodzą wilkołaki, w knajpach można spotkać rusałki. Wciąż krążą wspomnienia wielkiej wojny między ludźmi a Infernalnymi - jak nazywają tu wszystkie istoty nadnaturalne.

Dla tych, którzy "Pokoju Światów" nie czytali, wyjaśniam: oto do magicznego Krakowa przyjeżdża bohater niesiony krwawą misją ukarania zbrodniarzy. Akcja toczy się dwie dekady po zakończeniu wojny między ludźmi a istotami ponadnaturalnymi. Wojny, w którą przekształciła się w 1916 roku pierwsza wojna światowa. Po Krakowie chodzą obok siebie ludzie i wilkołaki, zmory; w Wiśle mieszkają wodniki. Poziom technologiczny jest podobny w obu powieściach - choć akcję "Pokoju..." umieściłem w latach siedemdziesiątych XX wieku - bo magia wracająca na Ziemię w 1916 bardzo spowolniła rozwój tradycyjnej nauki i techniki.

Bohaterowie obu powieści przybywają do swoich miast pociągiem - jakżeby inaczej w tamtych czasach. Obaj będą musieli zmierzyć się z tym, kim się stali, choć mojemu uda się to dopiero w drugim tomie. Co ważne, mój Mirosław Kutrzeba nie jest policjantem, napędza go poczucie sprawiedliwości innego rodzaju: zemsta. Ale przecież opublikowane zostały już trzy prequelowe opowiadania o śledztwach jakie prowadzą dwadzieścia lat wcześniej w Krakowie trzej policjanci z wydziału ds. nadnaturalnych: młody podkomisarz Brumik, weteran wojenny sierżant Korycki i ożywieniec z XVIII wieku, kat Strzelbicki.

Rozumiecie już skąd ta samolubna myśl z pociągu?

Teraz myślę o "Lazarusie" poprzez "Aglę" Radka Raka i "Dworzec Perdido" Mieville'a.

To wszystko byłyby bardzo niesprawiedliwe myśli, gdybym równocześnie nie myślał o "Lazarusie" przede wszystkim poprzez "Lazarusa".

Radek Rak napisał o magicznym Krakowie, nad którym ciąży cień wszechwładnego cara. Mieville napisał o mieście, którego chyba nie znosi, pełnym niezwykłych nieludzkich istot i opresji. Kijów Taratoriny jest miastem przez autorkę kochanym, to widać, ale też niebezpiecznym i chyba równie dotkniętym opresjami jak Nowe Crobuzon Mieville'a oraz Kraków Raka. Czy może być inaczej, skoro Kijów sprzed pierwszej wojny światowej był miastem należącym do carskiej Rosji? Powieściowy także nie jest wolny, choć jest miastem zamożnym, ważnym dla całego państwa ze względu na specyficzne bogactwo naturalne, ale jednak stanowi część imperium, które traktuje je jak podporządkowaną sobie prowincję. Nie wiem jak w Ukrainie czytano by tę powieść, gdyby ukazała się, powiedzmy, dziesięć lat temu. Polski czytelnik czułby pewnie na karku ciężki oddech Moskwy, bo nam zwykle rosja kojarzy się ciężko i najeżdżczo. Zapewne podobnie, jak czytelnikowi ukraińskiemu dziś. I choć Taratorina nie zagrywa tej karty otwarcie, woli grać subtelniej, to przecież ów nacisk imperium czuć. Już choćby na początku, gdy to bohater jest szychą z centrali, czy później, gdy musi zmagać się z dusznymi uwarunkowaniami tak imperialnej biurokracji, jak i nieoficjalnych powiązań. Wszędzie w magicznym Kijowie czuć czujne spojrzenia tajnej służby przed którą wszyscy drżą. Kiedy podczas wyjątkowego kryzysu pojawiają się plotki o możliwym nadejściu armii, nie mówi się o niej jak o zbawieniu, lecz jak o kolejnym niebezpieczeństwie. Bo armia imperium nie przybywa by ratować obywateli, lecz by zażegnać zagrożenie dla państwa. Jeśli oznacza to eksterminację tysięcy - niech tak będzie.

 

Taratorina oparła opowieść o fundamenty kryminalne. Nakreśliła ładnie i wyraziście postaci oraz postawy, zarysowała nam linie podziałów i szanse na potencjalne sojusze oraz pokazała jak potrafią być one niestałe i zwodnicze. Poprowadziła czytelnika przez miasto zdrad, spisków, groźnych legend i kryminalnych tudzież politycznych afer jak na mroczny kryminał przystało. A gdy dochodzimy do miejsc, w których uznaje za stosowne zaskoczyć czytelnika zwrotem akcji, potrafi zrobić to tak, że ów czytelnik rozdziewa czasem usta ze zdumienia. I na mnie w pociągu dziwnie patrzyli współpasażerowie, gdy zbierałem się po pierwszym takim zwrocie. Możemy więc przeczytać "Lazarusa" jak magiczny kryminał i powinniśmy być usatysfakcjonowani.

Ale jest w tej powieści znacznie więcej. Jest fascynacja Kijowem, oczywiście. Ale jest też opowieść o zagubieniu (bardzo lubię zagubionych bohaterów) - tak ludzi, jak i czasów. Jest wiele pytań o tożsamości, o nasze rozumienie świata, o spotkania z innościami. Jest opowieść o zderzeniu z grozą czegoś przerastającego nas, z czym musimy się mierzyć. Jest w niej ów ciężki cień okrutnego imperium, który w tej części świata musi kojarzyć się z rosją, jak stało się to i u Taratoriny i Raka i trochę u mnie. Jest wreszcie wątek mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych - trudno uciec przed takim skojarzeniem już na początku lektury powieści. Potem gdy przeczytacie książkę do końca, z dodatkowymi materiałami (jakość wydania książki to osobna historia - to znakomite wydanie, w twardej oprawie, ze składaną mapą Kijowa i zdjęciami z epoki), które zamieściła autorka zobaczycie jak wiele jest w niej elementów z prawdziwej historii Kijowa: z wydarzeń i postaci (część rozpoznacie być może sami, zresztą czasem autorka nie zmieniała nawet nazwisk). I wtedy okaże się, że te pierwsze skojarzenia były prawidłowe.

To zresztą fascynujące, jak co najmniej dwoje fantastycznych pisarzy - Radek Rak i Switłana Taratorina - pochyliło się nad podobnym zagadnieniem (mniejszości narodowe, etniczne i religijne) w swoich powieściach, wydanych zresztą w niewielkich odstępach czasu ("Agla" ukazała się w 2022 roku). Nic w tym dziwnego, że poruszają takie tematy. Radek ma swoje doświadczenie Łemkowskie, Switłana dorastała w kulturze, w której Ukraińcy byli mniejszością narodową w rosji. Ale zobaczcie, co zrobiło tych dwoje - opisali dwa duże miasta tej samej części świata, ubrali je w magię i napisali o mniejszościach tutejszych, swoistych. To wydawałoby się oczywiste, ale żyjemy dziś w globalnie popkulturowym świecie, w którym przeżywamy najczęściej opowieści osadzone w uwarunkowaniach kulturowych Zachodu, dlatego popkulturowo bliskie stały nam się trudy mniejszości rasowych z amerykańskiej czy brytyjskiej historii, zmagania z dziedzictwem kolonializmu, niewolnictwa i podbijania dalekich kontynentów z ich rdzennymi mieszkańcami. I Taratorina i Rak przypominają nam, że mamy własne miasta, własne, równie trudne i niebezpieczne historie. I Ukraińcy i my (my podczas rozbiorów) byliśmy mniejszościami w cudzych imperiach, ale też żyliśmy w społeczeństwach pełnych innych mniejszości (np. Żydzi, Ormianie, Łemkowie, Tatarzy), w koktajlu religijno-kulturowym. Radek pokazywał w "Agli" zdumienie innym, Taratorina więcej chyba uwagi poświęca konfliktom. Ale przecież nie skupia się wyłącznie na nich, bo poprzez kabały, w jakie pakuje się (jest pakowany?) główny bohater "Lazarusa", zmuszony jest on do konfrontacji z innością tak u istot, które spotyka, jak i w sobie. Bo zawsze łatwo znaleźć kogoś, dla kogo to my jesteśmy "innym". Oboje użyli fantastyki, jak kiedyś użył jej Sapkowski, a nieco później Mieville, by tę inność jeszcze uwypuklić, by nam, czytelnikom uwięzionym przecież nierzadko we własnych uprzedzeniach, ułatwić drogę do przeżycia opowieści fantastycznej, a przez to do zrozumienia. Oboje wreszcie (znów, jak i Mieville i trochę ja) umieścili swoje opowieści w miastach, bo miasta są dziś dla większości z nas środowiskiem bardziej naturalnym od lasów czy gór.

Cieszy mnie ta swoistość u Raka i Taratoriny także i dlatego, że żyjemy nadal w czasach triumfującej w rodzimej literaturze słowiańszczyzny. Bardzo często jest to jednak słowiańskość rozgrywana dla samej słowiańskości, natomiast tych dwoje autorów wzięło nasze swojskości, by zrobić kilka literackich kroków dalej. "Swojskość" to zresztą osobny nieco temat, o którym dobrze byłoby kiedyś porozmawiać, choćby dlatego, że dotyka m.in. wielkiego sporu o Sapkowskiego. Ale o tym innym razem. Ważne, by pamiętać, że żyjemy w krainach wielkiego bogactwa kulturowego, które bierze swój początek w dawnych wierzeniach, obrzędach i folklorze, ale nie kończy się na Perunie, Swarożycu i wielkich nieprzebytych puszczach.

Oczywiście, żyjemy we współczesnych kontekstach, inaczej więc dziś czyta się o Kijowie, niż czytałoby się przed dekadą. Dziś skojarzenia podsuwają nam obraz spadających na to miasto rosyjskich bomb. Mam nadzieję, że wkrótce nadejdą dla Ukrainy i dla nas inne, lepsze konteksty.