24.09.2012

194. naród duchów. "Ogień" Orbitowskiego.


Podczas ostatniego Polconu trafiliśmy z Malakhem na stoisko NCK, na którym właśnie wystawiono do sprzedaży „Ogień”. Porwaliśmy natychmiast po egzemplarzu, a ucieszona naszym entuzjazmem sympatyczna pani ze stoiska zapytała, czy może nam zrobić zdjęcie, aby mieć dla autora dowód, że ktoś jednak kupuje jego książki.
Zgodziliśmy się naturalnie. Chcąc kontynuować zacny proces dowodzenia, że ktoś mimo wszystko utwory Orbitowskiego czyta, zaproponowałem Maciejowi Parowskiemu, że napiszę o „Ogniu” do Czasu Fantastyki. Niestety, okazało się, że ktoś mnie już wyprzedził. Zatem to właśnie ów ktoś, obdarzony lepszym od mojego refleksem, ponosi winę za niniejszy wpis.


Czytałem „Ogień” w autobusie wiozącym mnie z Wrocławia do Krakowa. Autobus mknął autostradą, ani razu nie zatrzymując się po drodze, cała podróż miała trwać trzy godziny. Przeczytałem „Ogień” nim dotarliśmy choćby na przedmieścia Krakowa. Oto jak szybko można przeczytać ten utwór. Tak to bywa z dramatami, pozbawionych obszernych opisów, skupionych na akcji i dialogach. Orbitowski wykorzystywał wprawdzie twórczo didaskalia i to właśnie w nich najłatwiej rozpoznać pióro błąkającego się po miastach całego świata autora. Ale przecież i w treści dramatu widać, że pisał go ktoś wprawdzie obeznany z klasyką, ale wyrastający z popkultury, wliczając w to ponurą i mroczną jej gałąź – horror. Wszak zaczyna się „Ogień” na wzór tradycyjnego slashera – grupa młodych ludzi wyjeżdża na prowincję, trafia do lasu i za nic ma ostrzeżenia posępnego tubylca. Tak zaczynała się i „Teksańska masakra” i pastiszowy „Domek w lesie”. Turystów musi spotkać zguba, a ostatnia przy życiu musi pozostać dziewczyna – takie są zasady i nikt chyba, jak dotąd, ich nie złamał. 

Orbitowski nie tyle wyszedł poza schemat, co zabarwił go po swojemu, wątkiem, który zaczyna wyrastać na jego pisarską obsesję. Zagubieni w lesie spotkają, a jakże, potwory, ale bliżej niż do uzbrojonych w siekiery i piły mechaniczne tubylców z amerykańskiej, angielskiej czy norweskiej prowincji, będzie im do istot, które zdarzało się już bohaterom literackim zapraszać niebacznie na wesele. Amerykanie w swoich slasherach pokazują zdegenerowane wiejskie rodziny, Norwegowie krwiożerczych drwali, natomiast Orbitowski sięgnął po duchy z traum narodowych i skazał bohaterów na wpisanie się w ich korowód i wieczne wykonywanie chocholego tańca. Tak jest, o ile na początku lektury przypominały mi się amerykańskie filmy, później miałem już skojarzenia niemal wyłącznie z Wyspiańskim. I nim jeszcze dotarłem do Krakowa zatłoczonym autobusem, w którym siedziałem na rozpadającym się siedzeniu, pomyślałem: „czyżby właściwym narzędziem do rozprawiania o naszej historii i charakterze był horror?”.

Pomyślmy – w najważniejszych polskich dziełach bohaterowie ciągle znajdują, a nawet więcej – wywołują duchy. U Wyspiańskiego upiory krążą między powstańcami, a wywołane nie zwlekają z przybyciem na wesele. Bohaterowie Mickiewicza miotają się pośród duchów cały czas, a jego dramat poświęcony sprawie narodowej to jeden wielki rytuał przestawania z duszami zmarłych. Nie unika duchów Krasiński, nie gardzi nimi Słowacki. I nie występują te duchy w roli ozdobników mających zbudować klimat, albo lekko tylko pchnąć do zemsty opornego syna. Nie, duchy w naszej literaturze narodowej to istoty równie ważne, jak żywi, a może nawet ważniejsze od nich. Żyją nie tyle obok nas, co wraz z nami. Świat polskiej literatury to świat grozy, przebywania z umarłymi, którzy niekoniecznie muszą nam życzyć dobrze. A jeśli nawet, to mimowolnie odkształcają naszą rzeczywistość, bądź jej postrzeganie i odmieniają nasze losy. Historia Polski, gdyby oceniać ją poprzez literaturę, to historia jednego wielkiego nawiedzenia. Czasem jest to nawiedzenie niedopowiedziane, jakby żywi zdawali sobie sprawę, że o duchach lepiej nie mówić nawet w świetle dnia. Wtedy używają słów wytrychów, pochylają tylko głowy i wspominają, że tam, w lesie, jest taka mogiła, co to wyznacza nasze życie, naszą przeszłość i przyszłość. Zmarli patrzą z niej na nas. 

Nasi nieszczęśni nauczyciele polskiego nie wiedzieli o tym, widocznie nie oglądali horrorów. A przecież – inaczej niż wszędzie indziej na świecie – w Polsce niepotrzebne jest przerabianie pereł literatury tak, by przekształcać je w horrory. One już nimi są, od początku. Nawet Trylogia Sienkiewicza, którą zamiast na polskich „Trzech muszkieterów” krytycy literaccy przerobili na dzieło niemalże wieszcza. Wydawałoby się, że opowieść o mistrzach szermierki ganiających od jednej wojenki do drugiej i kochających się w pannach nie do zdobycia ucieka od traumy, a przy okazji od horroru. Doprawdy? W „Ogniem i mieczem” Ukraina to kraina upiorów i Sienkiewicz dokładnie tak ją opisuje, Zagłoba musi wręcz przekonywać Rzędziana, że jest czarownikiem, by ten odważył się zapuszczać w zaklęte wąwozy. W „Potopie” losy bohaterów splątuje zmarły decydujący o losach żywych i trzymający ich w szachu swoją wolą, a w „Panu Wołodyjowskim” dochodzi do jedynego chyba w naszej literaturze nieudanego wywołania ducha – zmarły Wołodyjowski nie ożywa. Upiory rządzą całą Trylogią, nawet jeśli Sienkiewicz unikał tematów tak bliskich romantykom. „Duch w narodzie nie ginie”, a właściwie nie tyle duch, co upiór. Horror jest tak mocno zasiedziały w naszych duszach, że nie sposób od niego uciec, nawet, jeśli się chce.

Orbitowski, miłośnik horroru, zdał sobie z tego sprawę szybciej niż ja. W „Nadchodzi” – powieści, w której bohater musi poradzić sobie z ubecką przeszłością ojca, przeszłość ta ściga go wcielona w całkiem realnego upiora. Powieść o Warszawie, w której Powstanie nie wybuchło nosi znaczący tytuł „Widma”, choć Orbitowski zarzekał się, że miała to być opowieść o miłości. W „Ogniu” stawia sprawę jasno – to duchy rządzą naszą rzeczywistością. I nie ma przed tym ucieczki, żadne odczarowywanie historii nic nie da. Upiory zawsze były i zawsze będą silniejsze.

Gdybyż tylko Orbitowski tak pisał! Ale spójrzcie na Szostaka. On się jeszcze kamufluje, jeszcze udaje, że wcale Orbitowski nie zraził go bakcylem horroru, gdy siedzieli kiedyś przy piwie. Ale przecież w „Chochołach” najważniejsi bohaterowie to ci, których nie ma – jakiś zaginiony brat, co to może nigdy nie istniał, ale którego duch (a raczej upiór) najmocniej wpływa na losy bohatera i rodziny. Cała kamienica „Chochołów” stoi na grobach, bo też Szostak ukazuje, że groby i zmarli są dla mieszkańców jego świata najważniejsze. Dumanowski, kolejny duch, bo znów nie wiadomo czy istniał, jak istniał i ilu było tych Dumanowskich, mówi o tym otwarcie. Tak, jak Chochołowie z grobów uczynili fundamenty swojej kamienicy, tak on chce stworzyć Kraków na nowo, jako światową stolicę nekropolii. Gdy ten plan spełza na panewce, zmienia Kraków w miasto duchów – krążą po nich duchy wieszczów, którym ukazują się duchy ich nienapisanych dzieł. Całości dopełnia „Fuga” będąca jedną wielką opowieścią o duchach ludzi i idei zaległych w duchu domu. Świat opisywany przez Szostaka to Czyściec, w którym taplamy się w naszych niespełnieniach i upiorach spełnień, w którym nic nie jest dokonane i pewne. To świat bardziej duchów niż ludzi. Jeśli Orbitowski pisze horrory, Szostakowi bliżej byłoby do powieści gotyckiej. Niemniej ich diagnoza jest wspólna – Polska to kraina grozy. Jeśli ktoś ma co do tego wątpliwości, niech poczyta „Kwiatków” – wspólny projekt Orbitowskiego, Szostaka i Twardocha. Pierwsze wpisy to zabawne opowieści o ucztujących przyjaciołach (aczkolwiek pierwszy duch pojawia się bardzo szybko). Późniejsze jednak to już czyste horrory – albo slasher rozgrywający się na mazurskiej wysepce, albo wizyta w piekle, bądź we wspomnieniach (wspomnienia to duchy pamięci). „Kwiatkowie” chcieli trochę się pobawić, ale intuicje i dusze autorskie przyciągnęły ich do tematu, od którego pisarzom wrażliwym na literacką prawdę o Polsce trudno się uwolnić. Wyrośli z fantastyki i być może dlatego łatwiej im to przyznać, niż pisarzom głównonurtowym – jesteśmy narodem duchów, od maleńkości przyzwyczajonych do obcowania ze zmarłymi. Nasza literatura, jeśli ma być szczera, nie może uciekać od horroru, nie może być czym innym niż literaturą grozy. Na tym polega jej swoistość. Rosjanie piszą o swojej duszy, Amerykanie o poczuciu wolności i zagubienia w tej wolności wśród ogromnych przestrzeni, Niemcy o obowiązku, Francuzi o rozpustach, Włosi o pięknie, Anglicy o etykiecie. My piszemy o grozie. Upiory to nasi towarzysze dnia powszedniego, nawet, jeśli zapominamy o tym coraz częściej zsekularyzowani z własnego wyboru, bądź mimowolnie. Kto jeszcze pamięta, że dodatkowe naczynie zostawiamy w Wigilię nie dla jakiegoś przechodnia, ale dla duchów naszych zmarłych? Czy gdziekolwiek poza wsią wędruje się z trumną wyłącznie po granicach, by nie wprowadzać śmierci między domy? Cała nasza tradycja to rytuały przestawania z umarłymi. Odurzeni codziennością coraz częściej i coraz mocniej o tym zapominamy. Ale pisarze to ludzie z pogranicza światów, z domeny zmagań chaosu z kosmosem, gdzie czas płynie inaczej. Łukasz Orbitowski może nie znać etnograficznych ciekawostek, które ukazują życie jeszcze sto lat temu jako nieustanny berek z upiorami, ale literatura pamięta to za niego. Ów dziwny duch, z którym pisarze przestają z własnej woli, potrafi uświadamiać im to, co my przegapiamy.

Nasza tradycja leży w dziedzinie horroru i on opisuje i wyjaśnia ją najtrafniej. Cała reszta to tylko udawanie, że duchów nie ma – trwożne chowanie się pod kocykiem tak zwanej realności.

13 komentarzy:

  1. "Horror show" z nieistniejącym/istniejącym Giełdziarzem to też solidna porcja historii kapitalizmu stolikowego, IMO wpisuje się w ten styl pisania o historii z perspektywy grozy i upiorów.
    A u Szostaka to jeszcze "Miasto grobów. Uwertura", gdzie umarli przypominają o swoim istnieniu całkiem dosłownie.

    OdpowiedzUsuń
  2. Polska nie istnieje.

    OdpowiedzUsuń
  3. wielu tak ostro postawiona teza zasmuci

    OdpowiedzUsuń
  4. "Rosjanie piszą o swojej duszy, Amerykanie o poczuciu wolności i zagubienia w tej wolności wśród ogromnych przestrzeni, Niemcy o obowiązku, Francuzi o rozpustach, Włosi o pięknie, Anglicy o etykiecie. My piszemy o grozie" - trafiony, zatopiony.

    OdpowiedzUsuń
  5. Fakt, to chyba jedno z największych zdań agrafka.

    OdpowiedzUsuń
  6. Jeszcze gdyby tak zilustrował przykładami, zwłaszcza tych Włochów i Anglików.

    pozdrawiam
    allegra walker

    OdpowiedzUsuń
  7. Nie sądziłem, że akurat Czereśni przyjdzie tak radykalnie interpretować podpisanie traktatu lizbońskiego.

    Tuszę, iż "Ogień" będzie pierwszym dziełem Orbitowskiego, które podejdzie mi w pełni. (Wpis agrafkowy oczywiście klawy, bo mądry, i mądry, bo klawy).

    OdpowiedzUsuń
  8. "Polska nie istnieje" to bardzo kusząca teza do której argumenty można by z przyjemnością wysysać np. z powieści Szostaka. Tyle, że to argumenty pokrewne sceptykom uważającym, że nie ma języka zdolnego oddać i przekazać myśli jednostki w 100%. Ja w swoim wpisie potwierdzenia takiej tezy nie znajduję - istnieje, tylko inaczej, niż nam się na co dzień wydaje.

    @allegra walker
    Myślę, że to mógłby być ciekawy tekst - odpowiedź na Twoje pytanie. W tym na uściślanie czemu moim zdaniem kolejne nacje piszą o tym, a nie innym temacie zwyczajnie nie było miejsca. Gdybym zaczął definiować czym jest dla mnie. np. etykieta i czemu stanowi motyw przewodni - znów moim zdaniem - angielskiej literatury, wątek duchów polskich gdzieś by się zagubił. Ale temat kusi, więc pewnie do niego wrócę. Przy czym - oczywiście, to jest pewne uproszczenie. Nie wszyscy Anglicy piszą o etykiecie... Choć nie, tego akurat nie jestem pewny. Ale nie wszyscy Włosi piszą o pięknie. Na poziomie szczegółu każde uogólnienie jest do pokonania.

    OdpowiedzUsuń
  9. @ Ale temat kusi, więc pewnie do niego wrócę.

    O! Fantastycznie!!!

    pozdrawiam
    allegra walker

    OdpowiedzUsuń
  10. Być może to tylko moja paranoja, ale czytając ten tekst, cały czas podskórnie czułem, że gdzieś tam znajduje się drugie dno, a w nim negatywna ocena tego, że piszemy o upiorach. No, bo patrzcie na tych Rosjan piszących o duszy, Anglików z ich etykietą - takie to wszystko wspaniałe. A u nas tylko upiory i upiory. Ale może to tylko paranoja, a zasugerowałem się obniżeniem rangi "Ogniem i mieczem" z dzieła kanonicznego dla polskiej kultury do rangi powieści rozrywkowej, pisanej ku ucieszeniu serc bezgustnych. ;)

    OdpowiedzUsuń
  11. @Ptaszor - miałem podobne obawy w trakcie pisania - że pod koniec wyjdzie mi, iż ta nasza groza jest gorsza, albo, że źle o nas świadczy. A nie żywiłem takiego zamiaru, nie chciałem oceniać. I mam nadzieję, że udało mi się tego uniknąć. Choć oczywiście, może być tak, że ktoś przeczyta ten tekst i westchnie: "no tak, my znowu mamy gorzej". Nie "gorzej" - inaczej.
    Możliwe jednak, że z racji takiej a nie innej swoistości niewiele u nas powstaje horrorów, a jeszcze mniej horrorów dobrych. Jeśli przyjrzeć się najciekawszemu ich twórcy - Orbitowskiemu właśnie, to można odkryć, że najstraszniejsze w jego prozie nie są potwory ale ogólne poczucie przygnębienia. To także coś nowego - chyba żadne inne powieści czy filmy (albo gry) grozy tak nie mają.

    Jeśli chodzi o Sienkiewicza - fakt, że mam Trylogię za powieść rozrywkową nie zmienia jej rangi powieści kanonicznej. Ba, to nawet lepiej! Niektórzy uważają, że my, Polacy, nic tylko się umartwiamy. A tu proszę - powieść rozrywkowa jest jedną z opok całej naszej literatury:).

    OdpowiedzUsuń
  12. Ja napisałem, więc to przeze mnie ten wpis. Cieszysz się?
    Przewodas

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Cieszę się, bo teraz mam Cię na swojej liście odpowiedzialnych;).

      Usuń