173. Gdzie te kobietyyyy?

Patriarchat ledwie dyszy. Oczywiście, w bardziej zacofanych cywilizacyjnie krajach, takich jak Polska czy Arabia Saudyjska wciąż jeszcze kobiety nie zdobyły pełni przysługujących im praw, jednak tak naprawdę kulturowo zostaliśmy już wszyscy przemodelowani, już wiemy, że czas rządów mężczyzn minął, że teraz wielkimi krokami zbliża się matriarchalny raj ery wodnika. O ile nie zatopi nas woda z rozpuszczających się lodowców, rzecz jasna, albo nie zjedzą nas bogowie Majów.

O ile efekty globalnego ocieplenia, zmiany biegunów i nadchodzącej epoki lodowcowej oraz proroctwa Majów są w wytworach kultury popularnej widoczne bardzo dobrze, o tyle ze zdobyczami feminizmu, wbrew pozorom już tak dobrze nie ma. Idąc dziś do pracy nie mogłem szowinistycznie cieszyć wzroku mijającymi mnie zgrabnymi kobietami nie dlatego, że mój mózg buntował się przeciw tak wstrętnemu postępowaniu, ale dlatego, że większość pań kiepsko znosi niskie temperatury, toteż najzgrabniejsze nawet sylwetki zasłaniały doszczętnie długie płaszcze, wielgachne czapy i szerokie szaliki. Nie mogąc oddawać się wzrokowym rozkoszom, zacząłem myśleć i zastanawiać nad ciekawymi kobiecymi postaciami w wytworach kultury popularnej, czyli tej, która dociera do największej ilości ludzi i wpływa na kształtowanie ich poglądów.

Za autora, któremu udało się stworzyć ciekawe postaci kobiece uchodzi Martin. Czy to prawda? Z ważnych postaci dwie – Cersei Lannister i Catelyn Stark da się sprowadzić do nosicielek obsesji. Jedna i druga gotowe są obrócić świat w perzynę (i właściwie dokładnie to robią) w imię macierzyńskiej miłości. Oryginalność Martina polegałaby więc na tym, że porwał się na ukazanie mrocznej strony macierzyństwa. To rzeczywiście coś nowego w fantasy. Kłopot w tym, że obie bohaterki stają się silnymi kobietami niesione tą samą potęgą, która napędzała legiony literackich matek przed nimi. O Cersei można jeszcze powiedzieć, że przepełnia ją pragnienie władzy, podobnie jak naszą bliską znajomą – Balladynę. Tyle, że Balladyna była o tyle nowocześniejsza od Cersei, że pożądała władzy dla siebie, nie dla jakiegoś męskiego potomka (phi!). Bardziej wyzwoloną kobietą jest u Martina Daenerys ciągle zmagająca się z dominującymi mężczyznami. Sama wyzwolona spod władzy brata wyzwala każdego w zasięgu wzroku, na dobre i na złe. Daenerys, niczym pradawna bogini, jest matką bestii. Do tego mimowolnie, a wręcz wbrew swej woli, wiedzie do zguby każdego mężczyznę, z którym się wiąże. Czy aby nie jest blondynką? Wygląda na to, że Martin powiązał mity z czarnym kryminałem, opisał Tiamat jako fatalną platynową blond piękność. Jak bohaterki Chandlera, Daenerys posiada nad mężczyznami tajemniczą władzę, a jej miłość sprowadza na nich śmierć. Krótko mówiąc – postać fajna, ale nic nowego.

Inny autor popularnego cyklu fantasy - Robert Jordan nie bawił się w półśrodki i po prostu opisał świat matriarchatu. Ponieważ ściągał skąd się dało, jego kobiety to, co do jednej, siostry Bene Gesserit, czasem udające wojowniczki Fremenów a czasem zuchwałe łotrzyce, wpadające w ramiona potężnego kowala, by uwieść go i opętać. Kobiety Jordana wiedzą, że są mądrzejsze od swoich „wełnianogłowych” mężów, są też od nich znacznie potężniejsze (mężczyźni nie potrafią posługiwać się magią, przeważnie nie pełnią też funkcji władców). W tym świecie istnieje jeden wyjątek – Smok Odrodzony, nadmag silniejszy od każdej kobiety i otaczający się rodzajem haremu. Choć więc Jordan odmalował cudny świat matriarchatu, uważał też najwyraźniej, że wystarczy jeden supersamiec, by cały ten matriarchat natychmiast się posypał. W tej sytuacji pozostaje skreślić cykl Jordana z listy odmienionej, nowoczesnej literatury.

Podobnie jest i w naszej literaturze fantasy. Niby Sapkowski jest pierwszym feministą fantastycznej Rzeczypospolitej, jednak jego Wiedźmin robi z czarownicami to samo, co Smok Odrodzony u Jordana. Ziemiański wciela kobiety do armii, ale tylko po to, by mogły poużywać sobie w strojach sado maso. Kobiety Kresa potrafią być ostre, potrafią być okrutne, potrafią być niezrównanymi wojowniczkami i wszystkie, koniec końców, popadają od tego w frustrację.

Czy inny rodzaj literatury może ukazywać kobiety odmiennie, nowocześnie? Czy znalazła się kobieta, która zastąpiłaby Sherlocka Holmesa? U minionych herosów kryminału – MacLeana, Forsytha, Ludluma czy Higginsa (z popularnych u nas autorów) kobiety pełniły role wyłącznie tła, ślicznego uzupełnienie dla herosów. Nie zmienił tego Grisham. A Deaver, Coben, Ellroy czy Akunin? U Deavera trafiają się mocne kobiety, przy czym zwykle są to albo uczennice doświadczonego mężczyzny – mistrza, albo ofiary, które odnajdują w sobie siłę, by dokonać zemsty. Ellroy pozostaje wierny zasadom czarnego kryminału, pozostali także wola trzymać się kanonicznych wykładni. Pojawiają się wprawdzie postacie kobiece kreowane przez pisarki, żadna z nich jednak nie zrobiła kariery porównywalnej z dokonaniami tej skromnej tytanki, Panny Marple. Podkreślę, gdyby ktoś przegapił – PANNY. Jakby Christie znała obyczaje bałkańskich wiosek, w których kobieta mogła przejąć męską rolę w społeczności, wszakże wyłącznie pod warunkiem wyrzeczenia się jakichkolwiek aspektów żeńskich. Choć najprawdopodobniej królowa kryminału zdawała sobie po prostu sprawę, że prawdziwy detektyw powinien być samotny.

Wydaje się, że inaczej niż w literaturze popularnej, jest w filmie. Każdy może podać przykład filmowych heroin machających mieczami, pokonujących kopniakami całe armie mężczyzn, albo strzelających z każdego rodzaju broni. Jednym z pierwszych wyraźnych przejawów, że coś się w kinie akcji zmienia były „Prawdziwe Kłamstwa”, gdzie symbol testosteronu – Arnold musiał, na równych prawach, koniec końców, dopuścić to typowo męskiej brudnej roboty swoją żonę. Choć i Arnold i Bruce i Sylwester jeszcze potem ratowali świat, to coraz częściej wyręczały ich w tym kobiety. Nikogo nie dziwi, że Angelina może lać po pysku Brada Pitta, albo zabijać Daniela Olbrychskiego, to nie jedyne symbole męskiej siły kończące pod babskim obcasem. Nawet Bruce Willis dał się zabić Demi Moore (możliwe, że był to jeden z warunków ugody rozwodowej). W laniu po gębach i strzelaninach nastąpiło prawdziwe równouprawnienie. Przypomnę jednak, że nie nad tym się zastanawiam. Dla mnie ważne jest co innego – czy w tym zalewie superbohaterek pojawiła się jakaś naprawdę interesująca, istotna kobieca postać? Czy może jest raczej tak, że część herosów ubrała sukienki (a raczej gorsety i podwiązki), ale poza tym nic się nie zmieniło? Być może fakt, że Ashley Judd trenuje sztuki walki, Angelina strzela z każdego rodzaju broni, a Żmuda Trzebiatowska w najgorszym filmie w historii kina jest „twardą gliniarą” czyni te postacie silniejszymi. Ale czy bardziej interesującymi? Dla przykładu – niewielu twórców kina zrobiło tyle, by „umocnić” kobiece postaci, co Tarantino. Cóż z tego, gdy do spółki z Rodriguezem nie wychodzą poza tworzenie kolejnych fetyszystowskich hymnów? Jakby wytyczali szlaki dla twórców gier video. W grach też kobiece bohaterki niemal wypierają mężczyzn. Cóż z tego, gdy w większości przypadków są to odziane (skąpo) w lateks seksbomby o biustach rzucających wyzwanie grawitacji i wyobraźni nastolatków? Zrobione wedle takich wzorców bohaterki nie stają się ciekawymi postaciami, czy wsadzimy im w ręce katany, czy magnum. Zamiast lekko maskować żądze (najseksowniejsze kobiety są w powieściach i ekranizacjach Chandlera i basta, ze szczególnym uwzględnienien wcielenia marzenia każdego mola książkowego – sprzedawczyni w księgarni z „Głębokiego Snu”) (tubka nie chce, żebyście oglądnęli fragment u mnie, wklejam więc zdjęcie niżej, a sam filmik możecie zobaczyć tutaj), po prostu rozplakatowaliśmy nasze żądze i wcisnęliśmy im w ręce symbole falliczne, żeby siały z nich zniszczenie. Owszem, każdy z nas był kiedyś nastolatkiem, każdy więc ma za sobą marzenie z taką kobietą w roli głównej. Ale czy to czyni je interesującymi postaciami?

Na ratunek przychodzą popświatu ci cholerni Angole. Dziewczyny w Skins czy Misfits są rzeczywiście ciekawymi postaciami, bywają silne, bywają słabe; jak wszystkie postaci popkultury kreuje je umowność, jednak są przy tym wszystkim ludzkie i kobiece. Nawet Doctor Who po serii towarzyszek, w których nie można się nie zakochać, spotkał Donnę Noble (to ta na zdjęciu na samej górze notki). Amerykanie zepsuli już Skins, czytałem, że postanowili teraz zepsuć i Misfits. Zmasakrują więc jedne z nielicznych naprawdę ciekawych postaci kobiecych w popkulturze. Na szczęcie nic (prócz tej przeklętej ciekawości) nie każe mi oglądać tamtych zbrodniczych dokonań.

Podejrzewam, że paradoksalnie, ciekawie może na tle całej reszty pulpy wyglądać mroczna literatura młodzieżowa. Czytałem, że feministki sarkają na bohaterkę Zmierzchu, że wychodzi za mąż i rodzi dziecko, co nie przystoi nowoczesnej wampirzycy, jakby patriarchat nie był szczególnie przypisany właśnie do społeczeństw wampirów, w których dominujące samce podporządkowują sobie samice aktem seksualnym. Bella kocha się w swoim błyszczącym wampirze (to jest dopiero patent – facet i pierścionek zaręczynowy w jednym) i za nic ma, jak się okazuje, owoce feministycznego trudu. Już to samo czyni ją oryginalną na tle wyzwolonych supersamic w lateksach. A co z innymi nastolatkami zakochanymi w demonach? Mogę się tylko domyślać, zapewne większość z nich to klony już sprawdzonych postaci. Przeglądnąłem jednak kilka powieści młodzieżowych o wampirzycach, demonicach, sukkubach i im podobnych. Zdaje się, że ich bohaterki starają się być – jak przystoi nastolatkom stworzonym w mimo wszystko konserwatywnych miejscami Usach – równocześnie silne i po dziewczęcemu kobiece. Czy oznacza to, że w popkulturze pozalateksowa kobiecość przetrwała wyłącznie w pulpie dla nastolatek (no i w Anglii, ale o tym Usańcy się nie dowiedzą, bo nakręcą własne wersji)? Oczywiście – znów trudno pisać tu o naprawdę interesujących postaciach. Może Bella jest ciekawa dlatego, że „niedzisiejsza”. Może symbolem prawdziwego zwycięstwa feminizmu jest Sookie Stackhouse z serialu „True blood” (wiem, że to bohaterka cyklu powieści, jednak mimo najszczerszych chęci, nawet na potrzeby tego wpisu, nie zdołałem pokonać więcej niż kilku stron pierwszego tomu). Sookie nie jest szczególnie piękna (w książce akurat – tyle doczytałem – blask jej urody oszałamia), z logiką pod każdą postacią mija się szerokim łukiem, a jej kobiecość to zbiór wad wyśnionych w koszmarach każdego normalnego faceta. Jest przy tym niezależna, silna i kochają się w niej wszyscy męscy bohaterowie serialu, nawet jeśli nigdy nie wiedzą o co jej chodzi. Na ile się orientuję Sookie stała się najbardziej denerwująca widzów postacią w historii telewizji, a to znaczy, że dziewczyna zdecydowanie ma coś w sobie.

O czym to wszystko świadczy? Czy jedynymi nieszablonowymi kobiecymi postaciami w popkulturze są ogarnięte obsesją socjopatyczne matki, przy których Glenn Close z „Fatalnego zauroczenia” to milusi pupilek, nastolatki, które przegapiły, że epoka wiktoriańska minęła już jakiś czas temu i zacięte w tępocie idiotki zawsze stawiające na swoim? Czy jedyny ratunek może przynieść „fokin roket sajntist” z brytyjskich seriali?

Oczywiście, że nie. Od czasu do czasu, nawet w amerykańskim kinie i nawet w fantasy, trafia się ciekawa kobieca postać. Jak na przemiany w kulturze jest ich jednak niewiele. A ja wciąż nie mogę znaleźć takiej, która zrobiłaby na mnie choć pół tego wrażenia, jakie Dorothy Malone zrobiła na Bogarcie w „Big Sleep”. Chciałbym też móc zawołać, jak on „heeloooł” (to za drugim razem) do jakiejś fikcyjnej kobiecej postaci. Nie sprawi tego ani Salt, ani Sookie ani Achaja.