178. "ciemność widzę"

Odwiedziłem znajomego, by z nim i jego siedmioletnim synem zagrać w "Magię i miecz". Pokolenie temu tatusiowie bawili się modelami kolejek swoich synów, dziś kupują Lego Star Wars, albo nowe edycje starych gier. Nowa edycja "Magii i miecza" została wydana ślicznie, aczkolwiek chyba mimo wszystko biedniej niż gra sprzed lat – mniej jest, jak nam się ze znajomym zdaje, postaci do wyboru. Z drugiej strony dawniej grałem w komplet gier z serii, a tych kilka dni temu zagraliśmy tylko w podstawkę. Oczywiście dzieciak spuścił nam ciężkie baty. I nie dlatego, że dawaliśmy mu wygrać, ale dlatego, że gdy dwaj dorośli ganiali po planszy ciesząc się odkrywaniem nowych przygód, mały konsekwentnie dążył do celu. My byliśmy jak dzieci, a on jak dorosły, świadomy celu i środków do jego realizacji. A może to my okazaliśmy się dorośli, bo potraktowaliśmy grę jak zabawę, podczas, gdy on podochodził do niej z całą powagą?

Niech każdy wybierze sobie taką interpretację, jaka mu pasuje. To nie jest wpis ani o grze, ani o tym, że w mężczyznach zawsze mieszka chłopiec. Najważniejsze bowiem, że gdy zbierałem się do wyjścia, kolega postanowił pożyczyć mi stertę książek. W ten sposób w moje ręce trafiły „Kuzynki” Pilipiuka wraz z kontynuacją.

Jak wiadomo Pilipiuk ma szczególną pozycję w światku rodzimej fantastyki, jest jakby przeciwieństwem Dukaja; gdybyśmy chcieli ukazać rozpiętość rodzimej fantastyki, Pilipiuk i Dukaj mogliby określać jej granice. Dukaj potrafi ślęczeć nad opowiadaniem latami, a Pilipiuk gotów jest machnąć choćby i cykl w ciągu roku. Dukaj przygląda się każdemu zdaniu i każdemu wyrazowi w nim, a może nawet i każdej literce w wyrazie, bada je, smakuje godzinami a może nawet i tygodniami, Pilipiuk gna przed siebie z prędkością uniemożliwiającą te alchemiczne zabawy. Dukaj interesuje się głównym nurtem Pilipiuk demonstracyjnie wyraża dlań pogardę. Dukaj postuluje potrzebę rozwijania i pogłębiania krytyki literackiej, Pilipiuk ogłasza, że krytycy to eunuchy i pasożyty. Obaj są rozpoznawalni i obaj się sprzedają, obaj zmienili swoje nazwiska w markę. Jeśli ktoś chce się wypowiadać na temat współczesnej polskiej fantastyki, powinien znać ich obu.

Pilipiuka znałem z kilku opowiadań o Wędrowyczu, oraz z opowiadań pozawędrowyczowych. „Kuzynek” i kontynuacji wcześniej nie czytałem, chętnie więc pożyczyłem je od kolegi. Przeczytanie trzech tomów zajęło mi niewiele czasu, to szybka, prosta proza. Bohaterów Pilipiuk stworzył tak, by polubić ich od razu. Nawet, jeśli pojawia się jakaś postać, co do statusu której czytelnik może nie mieć początkowo pewności, wystarczy spojrzeć jak autor ją opisał, by wskazać jej role w fabule. Pozytywni bohaterowie, nawet jeśli początkowo wydają się wrogami głównych bohaterów, opisywani są z sympatią, prawdziwe czarne charaktery zasługują wyłącznie na zjadliwość i pogardę autora. Od razu zaznaczam – to nie jest zarzut. Pilipiuk przyjął bardzo konkretną formę opowieści i stosuje konsekwentnie właściwe dla niej rozwiązania. Czytelnikom o wyrafinowanych gustach mogą się one wydawać zbyt proste, ale nie dla nich Pilipiuk napisał swoje powieści.
Co zwraca uwagę w całym cyklu, to niechęć Pilipiuka do współczesności. Ponieważ bohaterki bądź uczą w szkole, bądź do niej uczęszczają, autor chłoszcze przede wszystkim system edukacji, ale stanowi ona tak naprawdę ucieleśnienie całej zgnilizny współczesności. Nasz świat jest zbyt durny, zbyt opresyjnie zbiurokratyzowany, zbyt płytki dla bohaterów „Kuzynek”. Wszyscy tu są ograniczeni – albo przez własną, często wynikająca z lenistwa tępotę, albo przez system. Nawet postaci wykazujące się inteligencją i potencjałem są ofiarami systemu premiującego miernoty i intelektualne lenistwo. To nie jest świat dla śmiałków, ale dla niewolników. Co gorsza niewolnicy osiągają przewagę – bohaterowie Pilipiuka jeszcze jakoś sobie radzą, jeszcze wygrywają kolejne bitwy, klęska w wojnie zbliża się jednak wielkimi krokami – za chwilę nie będzie dokąd uciec. Nastanie czas permanentnej inwigilacji i każdy wybijający się ponad przeciętność stanie się podejrzany.

Pilipiuk nie jest sam. Tezy, których doszukałem się w „Kuzynkach” bliskie są przecież także Grzędowiczowi. Owszem, można powiedzieć, że to dwóch kontestujących współczesność konserwatystów narzeka na świat, za którym nie nadąża. Jeżeli jednak to prawda, to gdzie znajduje się odpowiedź na to marudzenie? Gdzie jest ta optymistyczna, gloryfikująca postęp fantastyka? Niechby nawet i stanowiła literackie manifesty lewicy. Słucham? Jakieś przykłady?

Polska fantastyka jest posępna jak ulewa w listopadowy wieczór. Nawet ta rozrywkowa i zabawna niesie ponure przesłania. Bodaj najoptymistyczniejszym polskim autorem wydaje mi się Adam Przechrzta, którego bohaterowie przeważnie wygrywają, przepijając między jednym a drugim pojedynkiem ze złem pyszne nalewki. Bo też alkohol domowej roboty to jedna z najjaśniejszych stron rzeczywistości w polskiej fantastyce – piją taki i bohaterowie Grzędowicza (zakładam, że rakija z „Pana lodowego ogrodu” nie pochodziła ze sklepu, nie pamiętam już, czy zostało to wyjaśnione w powieści) i bohaterowie Piliuka (Wędrowczy to przykład oczywisty, ale i w „Kuzynkach” można znaleźć przepisy na domowe piwo i nalewki) i Przechrzty. Przy czym nie można nie zauważyć, że pesymizm pojawił się już i u Przechrzty. Dwie jego powieści kończą się klęską bohaterów. Niemniej autor zapowiada dla tych akurat powieści kontynuację, możliwe więc, że to, co można odczytywać jako "zarażenie się pesymizmem", to tylko chwyt formalny mający wzburzyć krew w czytelniku.

Nieco optymizmu wnosi też do rodzimej fantastyki temat polskich jednostek specjalnych. CBŚ u Pilipiuka to równe chłopaki, podobnie żołnierze jednostek specjalnych u Przechrzty. Nie inaczej temat traktuje Magda Kozak. Skąd to przekonanie o znakomitości polskich specsłużb? Oczywiście, można powiedzieć, że one naprawdę są niezłe, czego potwierdzenie stanowią te akcje, o których szeroka publiczność ma szanse usłyszeć. Być może istnieje jeszcze jeden trop.

Istnieją pisarze, którzy szukając optymizmu sięgają do przeszłości. Hasło „lepiej już było” wydaje się stanowić motto dla Lewandowskiego, Komudy i Domagalskiego. Typ honorowego, często oddanego ojczyźnie rębajły przewija się przez postaci tych trzech autorów. Awanturnika, nawet, jeśli pisarze nakładają mu czasem maskę racjonalizmu, stać na honorowe i romantyczne gesty. Przede wszystkim jednak awanturnik to człowiek wolny, zdany przede wszystkim na siebie, dlatego śmiały, inteligentny, bądź przynajmniej sprytny, sprawnie posługujący się bronią. To indywidualista pewny przede wszystkim własnego zdania i niepodatny na manipulacje. Nawet jeśli świat wokół już zaczyna się walić, jak ma to miejsce np. u Komudy, on sobie poradzi. Jak przystało na bohaterów powieści przygodowych, bohaterowie Domagalskiego, Lewandowskiego i Komudy rzucają wyzwanie światu, podobnie jak bohaterowie „Kuzynek” Pilipiuka, czy powieści Magdy Kozak. Czy można zatem pokusić się o tezę, że żołnierze jednostek specjalnych to ostatnie wolne duchy, ostatni śmiałkowie pogrążającego się w marazmie świata? Bohaterowie „Kuzynek” zachowują śmiałość ludzi wolnych, ponieważ pochodzą z przeszłości i jej wartościom dochowują wierności. Bohaterowie Domagalskiego, Lewandowskiego i Komudy w przeszłości żyją. Z kolei bohaterowie Kozak i Przechrzty z tej przeszłości – czasów śmiałości i samodzielności – wyrastają. Może dziś nie ma już miejsca dla śmiałych ludzi, poza jednostkami specjalnymi? A nie ma go, bo cała reszta świata to bagno, w którym utonęły tak wszelkie wartości, jak i aspiracje?

Żyjemy w świecie zmierzchu. W antologii „Nowe idzie” autorzy większości opowiadań, opowiadali o rozmaitych końcach świata, choć redaktor antologii, Michał Cetnarowski, nie inspirował ich do tego w żaden sposób. W antologii „Science Fiction”, także wydanej przez Powergraph, sytuacja właściwie się powtórzyła. Recenzenci podkreślają, że jedynym zawierającym cień optymizmu opowiadaniem są „Pseudaki”, których zakończenie wydało się jednemu z nich wręcz naiwne. Może być tak, że na takiej ocenie zaważyła niezgrabność autora opowiadania, może być jednak i tak, że optymistyczne rozwiązanie mogło wydać się czytelnikowi naiwne automatycznie. Bo opowiadania fantastyczne nie powinny się tak kończyć. Rozsądek i doświadczenie czytelnika fantastyki podpowiadają, że konflikt prowadzi wyłącznie do walki, a świat zmierza ku zagładzie. Przy czym – i może to jest optymistyczne – zagłada nie oznacza w fantastyce końca, a jedynie początek opowieści o świecie po apokalipsie.
Pewne wybawienie od wszechobecnego ponuractwa mogłoby przynieść fantasy, wręcz stworzone do opowieści o bajkowych światach, w których możemy skryć się przed rzeczywistością. Tymczasem już u Sapkowskiego otrzymujemy opowieść o schyłku świata. Imperium z cyklu Wegnera stoi u progu wojny, która może skończyć się jego upadkiem, a świat z cyklu Piekary można posądzić o wiele rzeczy, z pewnością jednak nie o optymizm. Tu zresztą przykład płynie z klasyki – Tolkien także pisał o zmierzchu pewnego świata, Gerd u LeGuin musi stracić moc, u Howarda „lepsze” rasy stawiają beznadziejny opór „podludziom” a Martin opowiada o końcu pewnego marzenia o królestwie. Oczywiście, w tych wszystkich światach „coś się kończy, coś się zaczyna”, niemniej trudno o optymizm, gdy czyta się o kolejnych katastrofach.

Być może polska fantastyka jest wyjątkowa w swoim pesymizmie, być może nie – nie znam na tyle dobrze światowej fantastyki, by orzekać w tym temacie. Pytanie, czy opisywanie przez polskich pisarzy świata upadku, świata zmierzchu, to tylko zabieg literacki – na tle katastrof czyny bohaterów stają się wyrazistsze - czy też odzwierciedlenie ich poglądów na rzeczywistość? A jeśli to drugie, to – wobec powszechnej ponurości polskiej fantastyki – czy odzwierciedla ona także nasze, czytelnicze przekonania, nawet jeśli nie eksponujemy ich, albo wręcz ukrywamy? Mówi się, że „fantastyka to eskapizm”. Ale jeśli to zwierciadło? Jeśli wszyscy skrycie oczekujemy końca? Taką tezę mógłby chyba postawić jakiś obcy mi archeolog, gdyby wśród gruzów trafił za, powiedzmy, pięćset lat, na moją biblioteczkę. Zapoznawszy się z nią, mógłby napisać, np. coś takiego: „Literatura zawsze stanowi odbicie kondycji społeczeństwa, zapis czasów, w których powstawała. Jeśli by oprzeć się na ocalonych zapisach ze stanowiska DEP-73/011, można chyba postawić tezę, że cywilizacja przetwarzanej ropy spodziewała się swojej zagłady. Przekonanie, że czasy jej świetności minęły, a współczesność autorów większości odnalezionych tekstów charakteryzuje się raczej degeneracją niż postępem, może oddawać przekonanie większości społeczeństw państw w czasie schyłku cywilizacji przetwarzanej ropy.”

Czy jest coś znaczącego w fakcie, że otwieram polskie powieści rozrywkowe i widzę w nich wzbierającą ciemność?

PS. Tym razem nie ma obrazków, bo bałem się, że mogą mnie za nie zamknąć.