180. Jest sobie Rosja

Całkiem niedawno pisałem o powieściach Konrada Lewandowskiego, których bohaterem uczynił on Polaka służącego z przekonaniem w armii carskiej. Uczyniło to tę postać o tyle wyjątkową, że do patriotycznego obowiązku należy przecież u nas postrzeganie carskiej Rosji wyłącznie jako wroga. Bohater Lewandowskiego tymczasem tak rozumujących patriotów ma za szkodliwych a tępych idealistów i dopiero z czasem odkrywa, że Rosja niekoniecznie jest taka, jak chciałby ją widzieć. Jak to odkrycie na niego wpływa przekonają się ci, którzy sięgną po książki, bo nie o rozterki młodego Lawendowskiego chodzi w niniejszym wpisie, w każdym razie nie do końca.

Każdy, kto podjął wyzwanie zmierzenia się z "Wojną i pokojem" Tołstoja stanął wobec przykrego dysonansu - w tej powieści ważne role pełnią szlachetni Rosjanie, w dodatku lejący naszych! O ile Dostojewski czy Gogol ułatwiają lekturę polskiemu czytelnikowi szafując postaciami Rosjan podłych, czasem pokracznych, czasem pogubionych i skłóconych z życiem (tych akurat łatwiej polubić, nawet jeśli urodzili się w narodzie zaborcy), Tołstoj pozostawał dla polskiego czytelnika bezlitosny - niektórzy sercem oddani carskiej Rosji Rosjanie są szlachetni aż do bólu. Jak tu czytać taką powieść? Owszem, mnóstwo w niej Rosjan małostkowych, czasem okrutnych, czasem tępych - jest się czego uchwycić. Ale ci dobrzy? Mam wrażenie, że jak zawsze cwany naród polski poradził sobie i z tym wyzwaniem. Wcale często powtarzamy, że Rosjanie to fajni ludzie, tylko Rosja jakaś taka nieudana. Czy wymyślono to, by poradzić sobie z Tołstojem, czy wcześniej, by np. wyjaśnić, że zacni Piastowie czasem się z ruskimi książętami lali, a czasem wspólnie z nimi lali, nie wiem. Grunt, że dysponujemy wytrychem. A on ciągle się nam przydaje.

Rzecz warta jest poważniejszego opracowania, sięgającego po źródła inne tylko niż współczesna proza rozrywkowa. Ponieważ jednak ten blog skupia się przede wszystkim na współczesnej fantastyce, z dużym akcentem polskim, pozwolę sobie pozostać wiernym lokalnej tematyce. A jakoś tak się składa, że polska fantastyka "lubi" zahaczać o tematykę rosyjską. Przywołałem Lewandowskiego, ale przecież nie jest on osamotniony. Pilipiuk cały czas kręci się literacko w rejonach wschodnich i wcale nierzadko sięga do czasów carskiej Rosji właśnie. Przechrzta częściej już pisze o wspaniałości współczesnych rosyjskich służb specjalnych, albo o Rosji sowieckiej. A wcześniej jeszcze Pacyński chętnie podkreślał sympatię do Rosji. Czy wszystko to panslawiści?

Trudno się dziwić, że tematyka rosyjska jest tak obecna w naszej literaturze popularnej. Rosja to największy i najpotężniejszy z naszych sąsiadów, z którym wojowaliśmy przez całe wieki i od którego niejednokrotnie pozostawaliśmy w zależności, "to raz". Wszyscy wymienieni przeze mnie autorzy zapoznawali się w czasach szkolnych z językiem rosyjskim oraz rosyjską literaturą, "to dwa". Ktoś kierujący się także zdrowym rozsądkiem, a nie tylko miłością do pisania może dojść do wniosku, że warto pisać o Rosji, bo może wtedy zainteresować się polskim autorem tamtejszy, o ileż większy od naszego, rynek czytelniczy, "to trzy". I wreszcie - Rosja to ogromne wielonarodowe imperium, które mieliśmy i mamy pod bokiem, którego częścią sami kiedyś byliśmy. To wprost wymarzony temat dla literatury przygodowej, "to cztery".

A jednak mnożą się pytania. Wszak od wieków przebywamy po sąsiedzku (ze wszystkimi tego konsekwencjami) z Niemcami. Wielonarodowe imperium to także imperium Habsburgów, które w dodatku np. krakowianie, darzą sporym sentymentem. Czemu więc polscy fantaści, jeśli już piszą o Niemcach to niemal wyłącznie w kontekście drugiej wojny światowej i Grunwaldu? Czemu Lewandowski nie kazał swojemu bohaterowi służyć Austro-Węgrom? Czemu bohaterowie Przechrzty nie współdziałają w ramach NATO z niemieckimi kolegami, albo nie miotają się w potwornościach nazistowskiego totalitaryzmu? Niemcy i Austriacy do spółki spełniają prawie wszystkie punkty, które odnotowałem w stosunku do Rosji. Czemu więc Rosji w polskiej literaturze rozrywkowej pełno, a Niemiec i Austro-Węgier prawie wcale nie ma?

Da się wyjaśnić i to. Nie jesteśmy jedyni. Z jakichś powodów ani Niemcy (wyjąwszy szaleństwo drugiej wojny światowej) ani obywatele Austro-Węgier (wyjąwszy jedną księżniczkę i jednego wojaka) nie są fascynujący - nie tylko dla nas, także dla tzw. zachodu. Rosja, posiada duszę, Rosja przyciąga uwagę, Rosja pochłania. My przynajmniej możemy wykpić się słowiańskim pokrewieństwem, dla którego prócz bohaterów literatury rosyjskiej lubimy także Szwejka wyśpiewującego pieśni na cześć cesarza i sprzedającego pokątnie upstrokacone kundle. Niemniej, gdyby kierować się tylko współczesną literaturą rozrywkową, można by dojść do wniosku, że Polska nie leży wcale, jak narysował Mleczko, "między Rosją a Niemcami", ale między Rosją a resztą świata.

Aż dziw, że nikt nie zrobił jeszcze antologii polskich opowiadań fantastycznych poświęconych Rosji. Teraz moda na antologie tematyczne przygasła, ale przecież jeszcze całkiem niedawno takie wydawnictwa cieszyły się wielkim powodzeniem. Nie wydaje mi się, by pomysł takiej antologii nie pojawił się w niczyjej głowie. Czemu więc go nie zrealizowano? Czy dlatego, że każdy kontekst, w którym pojawia się temat Rosji natychmiast zaczyna ociekać polityką? Jednak opowiadania i powieści Lewandowskiego, Pilipiuka, Przechrzty czy Grzędowicza sugerują, że zawartość takiej antologii mogłaby okazać się zaskakująca i interesująca. W każdym razie dla tych, którzy polską fantastyką się nie interesowali i nie odkryli jeszcze, że wcale niemało polskich autorów pisuje współcześnie o Rosji i Rosjanach w sposób dalece odmienny od obrazu, jaki możemy znaleźć w najpoczytniejszych dziennikach. By rzecz dopowiedzieć - nie piszą wcale panegiryków. Niemniej, z - podkreślę - literatury rozrywkowej, czasem bardzo prostej, wyłania się obraz wcale interesujący, niejednoznaczny i bynajmniej nie spłycony i uproszczony.