183. zaginiony wiek dziewiętnasty

Rozmawiają o steampunku ludzie na forach, na konwentach, na ulicach nawet pewnie też, jeśli dobrze się wsłuchać. Kusi ów steampunk gorsetami, koronkami i kółkami zębatymi wpychanymi gdzie tylko się da, kusi balonami i sterowcami a przede wszystkim kusi ostatnim chyba romantyzmem nauki. Tak, nauki, bo steampunk, kojarzony głównie z wiekiem dziewiętnastym, odnosi się do epoki odkryć i wynalazków, epoki, kiedy wydawało się, że rozum poprowadzi ludzkość ku świetlanej przyszłości.

Być może wielbiciele „twardej sf” skrzywią się czasem na steampunk, jako nie dość naukowy, używający wynalazków i hipotez głównie w roli gadżetów. Trudno byłoby się temu dziwić, bo rzeczywiście steampunk kojarzy się właśnie z gadżeciarstwem, stylizacją scenograficzną i pozorowanymi, sztucznymi wariacjami na temat dziewiętnastowiecznej mody, czerpiącymi bardziej z popkultury początków XXI wieku, niż z rzeczywistych wiktoriańskich wzorów elegancji. A jednak steampunk dzieli z wczesną SF nieskrępowaną radość odkrywania, czy to w dziedzinie inżynieryjnych wynalazków, czy zamalowywania białych plam; jest steampunk, jak bywa, a niegdyś częściej bywała SF, pieśnią na cześć potęgi rozumu i hartu ludzkiego ducha. Podobnie jak SF opowiada przecież o przekraczaniu naturalnych ograniczeń i czynieniu sobie Ziemi poddaną. Oczywiście, trzeba to w steampunku dojrzeć, trzeba umieć przekopać się przez zwały gorsetów i cylindrów z goglami oraz napędzanych parą mechanicznych pająków. Niemniej w tym zalewie popu, labiryncie pozorów i stylizacji ukryta jest owa pełna entuzjazmu wiara, z której SF już wyrosła, by osiąść na wyspie pesymizmu, ważnym punkcie wielkiego archipelagu fantastyki.

Wiek dziewiętnasty nie znał jeszcze wojny atomowej, wielki przemysł nie przyniósł nam skażenia atmosfery, wojny wciąż, jak mogło się wydawać, toczyli gentlemani, a kobiety nie rzuciły jeszcze wyzwania mężczyznom i nawet, jeśli okazywały się ostatecznie niebezpieczne, pozostawały przede wszystkim pięknie tajemnicze a nie pięknie wyzwolone i rywalizujące. Nie tylko one – cały świat miał w sobie ową romantyczną tajemnicę wyzwalającą ducha przygody nawet w flegmatycznych bywalcach elitarnych klubów. Rzeczywistość pełna była białych plam – czy oznaczały nieznane tereny w południowo amerykańskich dżunglach, czy nieznane zagadki nauki i techniki. Nauki i techniki, co ważne, które potrafił poznać i opanować niemal każdy, kto chciał się nad nimi pochylić. Wynalazca – amator zdolny był nie tylko zbudować w piwnicy niezwykły wynalazek, ale też i spróbować sił w zmaganiach z teoriami fizyki, które dziś dostępne są jedynie dla fachowców tak wyspecjalizowanych, że z trudem zrozumiałych nawet dla kolegów po fachu, różniących się tylko specjalizacją właśnie.

A zatem steampunk to wiara w rozum i chęć do podejmowania wyzwań, ku chwale własnej i ludzkości. To radość i optymizm odkrywców, tak charakterystyczne dla dziewiętnastego i początków dwudziestego wieku. Tak? Tak, wszędzie, ale nie w Polsce.

Zachodniacy mogli nakręcić (już sporo lat temu) serial o „Tajemniczych przygodach Juliusza Verne’a” (rzeczywistym głównym bohaterem był tajny agent królowej Wiktorii… Fileas Fogg – tak, bohater „W osiemdziesiąt dni dookoła świata”), serial, który w czasie popularności steampunka powinien przeżywać drugą młodość, tym bardziej, że jedną z głównych ról gra tam „jedyny prawdziwy Robin Hood” – Michael Praed. Anglojęzyczni pisarze mogą wracać do swoich ulubionych bohaterów w typie Richarda Francisa Burtona – dla nich były to czasy chwały. W przeciwieństwie do nich Polacy nie mieli dziewiętnastego wieku. Gdzieś nam zniknął.

Polski steampunk będzie miał trudność w odnalezieniu się w czasach wielkiej przygody, jakim był wiek dziewiętnasty – wiek odkryć, podróży i westernów. Gdy cała reszta zachodniego świata pławiła się w dobrej awanturniczej zabawie i popalała cygara w elitarnych klubach zastanawiając się czy i jak mogą istnieć yeti, wampiryczni książęta i Marsjanie, nasi przodkowie konspirowali bądź wywoływali powstania. Kiedy Burton uganiał się po Afryce w poszukiwaniu źródeł Nilu, Percy Fewcett szlifował zdolności na Cejlonie, marząc już zapewne o śmierci z wyczerpania w Amazonii, Scott planował spartaczenie wyprawy na biegun a sir John Franklin zamarzał wśród lodowców Morza Baffina, słowem – kiedy zachód odkrywał romantyzm szukania egzotycznych śmierci, w Polsce wciąż panowała moda na umieranie z szablą w ręku. Oczywiście, mamy swoich wspaniałych naukowców i nawet odkrywców geograficznych też mamy, ale nikną oni wśród bitewnego zgiełku. Kto wie, czy Paweł Strzelecki należałby do moich bohaterów z dzieciństwa, gdyby nie seria powieści o przygodach Tomka Wilmowskiego, jednego nielicznych polskich bohaterów literackich wędrujących po świecie? Swoją drogą, mam wrażenie, że o Strzeleckim dowiedziałem się właśnie od Szklarskiego, w szkole mnie o nim nie uczyli. Podobnie, jak nie uczono mnie o Bronisławie Piłsudskim, czy Bronisławie Malinowskim (jednym z dwojga Polaków, jacy pojawiają się w „Przygodach młodego Indiany Jonesa”!) To nie przypadek, że szukając źródeł polskiego steampunka wciąż wracamy do Wokulskiego, któremu ewentualnie towarzyszy Staś Tarkowski (bo podróżnik – swoją drogą chłopaka trzeba było porwać, żeby odbył podróż swego życia). Większość naszych pozostałych bohaterów literackich zwyczajnie nie miała czasu na takie pierdoły, jak odkrywanie źródeł jakichś rzek, czy zdobywanie szczytów gór, na których i tak nic nie ma. Naszych bohaterów zawsze, koniec końców, wzywała ojczyzna. Dlatego nawet jeśli np. Konrad T. Lewandowski pisze już o dziewiętnastym wieku, to każe zaprzęgać potęgę pary, by napędzać nią czołgi, a ganiającemu po Azji bohaterowi cyklu swoich powieści, których akcja toczy się na początku wieku XX, też nakazuje motać się w sprawy narodowościowe. Nie chcę zostać źle zrozumiany – to nie zarzut, ani wobec Lewandowskiego, ani wobec innych pisarzy, ani – broń Boże – wobec tych wszystkich konspiratorów i powstańców, którzy walczyli o wolność. Nie. Historia wystawiła nas do wiatru i musieliśmy sobie z tym jakoś poradzić, nic dziwnego, że pisarze powracają do tematu walki o niepodległość, skoro to był dla nas temat w dziewiętnastym wieku najważniejszy. Tyle, że w efekcie dziewiętnasty wiek nam gdzieś zniknął. Niepodległość utraciliśmy w wieku osiemnastym i w tym wieku żyliśmy tak naprawdę aż do roku 1918, bo to owe osiemnastowieczne katastrofy i priorytety rządziły nami aż do wyzwolenia. I widać to bardzo wyraźnie w literaturze, także tej, którą możemy zaliczać do okolic steampunku. Nie jest przypadkiem, że najbardziej znane polskie parasteampunkowe hasło brzmi: „Węgiel przywieźli – będzie wojna!”.