168. dzień dobry, barbarzyńco

Jak dawniejsi żeglarze wyglądali gwiazdy przewodniczki, tak mój brat wędrując między cmentarzami kierował się myślą o oscypku – tej określanej wymiarami paneuropejskimi bryle sera uformowanej z mleka ukradzionego owcy, hen, na hali. Juhasi mogliby zagnać owcę z hal, by nieopodal bacówki, pod czujnym okiem brodatego bacy pykającego sobie z wystruganej własnoręcznie fajeczki owcę wydoić, mleko odlać, dodać zaczynu, zamieszać… Bardzo dawno temu potrafiłbym to wszystko opisać fachowym słownictwem, ale teraz zapomniałem już zbyt wiele, co gorsza terminy podhalańskie mieszają mi się z rumuńskimi. Wszystko to nieważne, istotny jest oscypek, który zdominował część świętozmarłych myśli mojego brata, gdyśmy wspólnie żeglowali po archipelagu grobów.

By nie oszukać, muszę zaznaczyć, że myśl brata była krytyczna, wręcz prześmiewcza. Przy czym była to prześmiewczość smutno po-postmodernistyczna, prześmiewczość autorefleksji przemielonej karykaturami dekonstrukcji, prześmiewczość człowieka zanurzonego w multikulturze konsumpcji i świadomego tego; równocześnie ironizującego na temat przycmentarnego oscypka i szukającego go. Pożeranie bryły sera, który pewnie hali ani bacy nie widział stało się aktem postbuntu. Wgryzienie się w ser stanowiło śmianie się z samego siebie, smutne śmianie się, bo kapitulanckie. Bo skoro już oscypek zawędrował pomiędzy miodziki we wszystkich kolorach tęczy, skoro już obśmialiśmy jego obecność, to czemu go nie zjeść? Nie pochodzimy przecież z innego, pozaoscypkowego świata, pozaoscypkowej kultury.

Nad oscypkiem powiewały kolorowe balony przedstawiające nadmuchane misie i króliki, unosił się wokół zapach waty cukrowej, frytek, gofrów, a przy jednym z cmentarzy i kebabu. Harcerze sprzedawali papierowe chorągiewki, zapamiętałem, że jeden ze szczepów nosił odpowiednią nazwę – „Uroczysko”.

Gdy mój brat wgryzał się w oscypka, moja siostra stawiała na grobie dziadków niewielką buteleczkę z paskudnie woniejącym mlekiem dla dziecka.

„Jak Cyganie” – zażartowała. – „Jemy na grobach.”
„Jak Słowianie!” – zaprotestowaliśmy zgodnie z bratem. – „To słowiański zwyczaj dzielić pokarm z umarłymi.”

Co to jest – „barbarzyńca”? Wymawiamy to słowo i oczyma wyobraźni widzimy brodacza z maczugą, bądź jego współcześniejszy odpowiednik – usymbolizowany w dres i kij bejsbolowy, który nigdy nie widział żadnej piłki i pewnie do żadnej by nie pasował. Oba te obrazy są prawdziwe i nieprawdziwe. Barbarzyńca, to słowo wymyślone, by w jeszcze jeden, pejoratywny, sposób określić „nie naszego”. Nienasz – barbarzyńca, typ, który nie rozumie czemu chodzimy na grobu, zamiast wydrążyć dynię i postawić świeczkę w niej, zamiast na płycie z marmuru. Nienasz, który dziwuje się procesjom smętnie zawodzących staruszek, wyciu na stadionach, polewaniu wodą w deszczowy dzień, spluwaniu przez lewe ramię na widok czarnego kota i gorączkowe chwytanie za guzik przy spotkaniu z kominiarzem. Nienasz może powiedzieć zdziwiony: „wy, Polacy, nie umiecie się bawić bez wódki i śpiewacie wyłącznie smutne piosenki”. Barbarzyńca. Barbarzyńca, czyli ten, który żyje wedle własnych zwyczajów i dziwi się naszym, dla niego barbarzyńskim. Barbarzyńców wymyślili podobno starożytni Grecy, by podkreślić własną wyjątkowość. Ci sami Grecy, którym mitycznie zdarzało się składać w ofierze własne dzieci, by wyprawa łupieżcza się udała, albo wróg nie zdobył murów. Brodaty barbarzyńca z obcego Grekom plemienia miał z tym samym gestem problem, no ale on był zacofany i ubogi w bogów.

To bardzo prawackie – czuć opór przed takim barbarzyństwem. Człowiek niemoherowy, odległy od kategoryzujących nieładnie starożytnych Greków, powinien nieść w sercu zalążek relatywizmu – wiedzieć, że barbarzyńcy także kochają swe dzieci, że chcą po prostu żyć w spokoju i dostatku. Ten relatywizm nie musi sięgać aż do ukochania barbarzyńców, uwznioślania samoańskich modeli wychowawczych, czy budowania w domach ołtarzyków których kształty pożyczyliśmy z tego, co barbarzyńsko nazywamy „orientem”, jakby mieszkańcy „orientu” nie mieszkali, jak my, w pępku własnego świata. Nie, wystarczy wiedzieć, że „inny znaczy, co do istoty, „taki sam”. Że „inny” kocha swoje dzieci. Wiedzieć, że światu służy wielobarwność, że korzystamy z wymiany międzykulturowej.

Nie jadamy już z umarłymi. Odebraliśmy im dodatkowe nakrycie przy wigilijnym stole, by oddać je „nieznajomemu”. Miodki sprzedawane raz do roku przy cmentarzach ssiemy sami, nie skrapiamy grobów alkoholem, chyba, że chcemy je wypucować. Jeszcze chadzamy gromadnie na cmentarze, zachwycamy się tysiącami ogników zniczy po zmroku. Jeszcze gniewamy się na przycmentarne waty cukrowe, kebaby, frytki i nawet na oscypki, które pożeramy uśmiechając się autoironicznie. Jeszcze gniewają nas te balony fruwające nad grobami, choć przecież odwracają uwagę naszych dzieci od nudy śmierci. Jeszcze trochę dziwią, ale raczej nie oburzają nas dynie stawiane na grobach. Początek listopada powinien być świętem zabawy, a nie ponurackim wpatrywaniem się w pustą wieczność, tak brzmiące (choć nie dosłownie tak przekazane) hasło usłyszałem w jednej ze stacji radiowych.

Przemiany kultury to nic nowego. Ponad tysiąc lat temu mnich z Konstantynopola opracował nam pismo, którego pierwsza ślady można znaleźć, o ile dobrze pamiętam, w Macedonii, gdzie na wsiach do dziś jada się z umarłymi na grobach, a pogrzeb stanowi okazję do obdarowywania przybyłych. Konstantynopol ugiął się później pod inną kulturą i innym alfabetem, ale mnisie pismo to zawitało i do mojego miasta. Wyparł je jednak inny alfabet i chrzest w innym obrządku zapoczątkował wycinanie świętych gajów. Starzy bogowie zamiast umrzeć po cichu zmienili się w licha i demony, stare rytuały odnalazły miejsce w nowej wierze i przetrwały z górą tysiąc lat, by zacząć ostatecznie wymierać dopiero niedawno, akurat, gdy niektórzy wymyślili, że staną się poganami. I to nic nowego, że gdy kultury kontaktują się między sobą, jedna z nich zawsze okazuje się silniejsza i zaczyna dominować, a później przekształcać drugą. Wiem, że nic w kulturze nie umiera ostatecznie, że nawet gdy jestem tym, który poddaje się dominacji, jakaś część mnie przetrwa i wpisze się w nieostateczny triumf zdobywcy. Ale wiem też, że dziś jestem barbarzyńcą. Gdy uśmiecham się z politowaniem w cieniu balonów, między kebabem a frytkami, to zachowanie barbarzyńcy, jeszcze opierającego się zwycięskiej cywilizacji. To ja jestem typem z karykatury - uzbrojonym w maczugę i zaciągającym żonę za włosy do jaskini.

A jest znacznie gorzej.Bo gdy staję przed lustrem, by raz na jakiś czas przystrzyc lub zgolić brodę, patrzy ma mnie facet, który wie przecież, że bogactwo wielokulturowości stanowi zaletę. Który wie, że zmiany zawsze w końcu przychodzą i daremnym jest stawianie oporu temu, co już nastąpiło. Facet, który docenia współczesność, który nie opiera się przemianom obyczajowym, bo widzi ich miejsce i sens.

Gdy ścinam zarost jednorazówką, wspominając, że jeszcze mój dziadek golił się brzytwą i zastanawiając się, gdzie też może ta dziadkowa brzytwa znajdować się obecnie, patrzy na mnie i facet, którego gniewa chamstwo przebranego za motyla butnego chamidła biegającego wokół starowinek przeżywających rzeczywistość modlitwą, niechby i zawodzoną monotonnie a smętnie. Który najchętniej poprzebijałby te wszystkie balony przy cmentarzach, który nie chce się poddawać zmienianiu każdego ważnego w chrześcijańskim kalendarzu dnia w wielkie święto wzrostu sprzedaży.

Ja się golę, a oni dwaj patrzą na mnie i na siebie nawzajem i mówią do siebie i do mnie, jak w tytule tej notki. I każdy z nich wie, że ma rację.